Stroje Lubelszczyzny

Tradycyjne stroje Lubelszczyzny - wprowadzenie

W tradycyjnej kulturze ludowej odświętny strój świadczył nie tylko o sytuacji majątkowej właściciela, jego stanie cywilnym, pozycji społecznej, ale przede wszystkim o przynależności do szerszej wspólnoty kulturowej. Był wyrazem odrębności regionalnej. Znany badacz lubelskich strojów ludowych prof. Janusz Świeży wyodrębnił na tym obszarze 21 odmian ubiorów. Do wykonywania strojów używano od dawna tkanin samodziałowych, z naturalnych surowców (lnu, wełny, konopi), sporządzanych przez gospodynie i wiejskich tkaczy. Na przełomie XIX i XX w. w lubelskich strojach ludowych pojawiły się: bawełna i barwniki anilinowe, tkaniny, elementy zdobnicze i dodatki produkowane fabrycznie. Nastąpiły również zmiany w kroju i zdobnictwie oraz zaobserwowano większy wpływ mody mieszczańskiej na stroje ludowe. Był to okres największego rozkwitu stroju ludowego, a jednocześnie początek powolnego zaniku jego najbardziej archaicznych form. Na terenie Lubelszczyzny stroje ludowe utrzymywały się dosyć długo i w niektórych okolicach noszono je jeszcze w okresie międzywojennym. Najdłużej wpływom miejskim opierały się rejony wschodnie, północno-wschodnie i południowe (stroje podlaskie, włodawskie, biłgorajskie). Szybciej zaś zanikały na obszarach zasobnych gospodarczo i położonych bliżej dużych ośrodków miejskich (stroje krzczonowskie).

Najbardziej znanym strojem Lubelszczyzny jest strój krzczonowski zwany powszechnie lubelskim. Występował on w okolicach wsi Krzczonów i Piotrków - położonych na południe od Lublina. Na początku XIX w. wykonywany był w całości z samodziałowego płótna w naturalnym kolorze. Zdobiono go białym haftem ma kołnierzach, mankietach i przyramkach rękawów. Od połowy XIX w. do okresu międzywojennego strój ten ulegał ciągłym przeobrażeniom. Zaczęto częściej używać tkanin i zdobień pochodzenia fabrycznego: barwnych wełenek, aksamitów, sukna, tasiemek, koralików, cekinów, koronek i wstążek. Jednocześnie zmienił się haft. Obok białego i czerwonego pojawiły się i inne kolory: niebieski i żółty, a tradycyjne ściegi (stębnówka, ścieg dziergany, łańcuszkowy oraz tzw. cyra) były wypierane przez ściegi krzyżykowe o nowych bogatszych motywach ornamentu. Przeciwwagą dla tak kolorowego stroju krzczonowskiego był strój biłgorajski ze śródleśnych obszarów dorzecza Tanwi, zachowujący do końca swą archaiczną postać zarówno w materiale, kroju jak i w zdobnictwie. Płócienne białe ubiory zdobione były charakterystycznym haftem łańcuszkowym o motywach spirali w kolorach: czarnym, czerwonym, czasami niebieskim. Wolutowe kompozycje zdobiły kobiece fartuszki, płachty narzucane na głowę i ramiona zwane rańtuchami, otoki płócienne czepków, koszule. Z brązowego sukna szyto męskie sukmany ozdabiane prostym szamerunkiem w kolorze niebieskim. Dopełnienie stroju męskiego stanowiły: szeroki skórzany pas z wytłaczanym ornamentem, skórzana torba tzw. kalita, sukienna czapka “gamerka” obszyta niebieskim sznurkiem i przybrana na czterech rogach wełnianymi niebieskimi pomponami oraz czarne skórzane buty z wysokimi cholewami, tzw. tyszowiaki. Wyjątkowe były stroje mieszczek z Biłgoraja i Tarnogrodu, żon miejscowych sitarzy, którzy dzięki swym kontaktom ze światem byli swoistymi “kreatorami” mody. Sitarki nosiły gorsety i spódnice z kosztownych tkanin brokatowych i adamaszkowych, bogato haftowane jedwabne fartuszki oraz żupany z cienkiego szafirowego sukna ozdabiane złotymi szamerunkami i guzikami, a zimą podbijane futrem, często karakułowym. Całości dopełniały skórzane trzewiki, jedwabne chusty układane w specyficzne zawoje i sznury prawdziwych korali ze srebrnymi okuciami i monetami. Stroje z okolic Puław, Lubartowa i Opola Lubelskiego charakteryzowały się zapaskami z pasiastych tkanin. Na lubelskim Powiślu (od Puław do Zawichostu) występował haft o geometrycznym ornamencie w kolorze czerwonym, niebieskim i białym, wykonywany przeważnie ściegiem przewlekanym. Bardziej złożone wzory wykonywano krzyżykami czarno-czerwonymi lub niebiesko-czerwonymi. We wsiach położonych na południe od Puław koszule i czepki ozdabiano także ściegiem płaskim swobodnym. Były to motywy roślinne (gałązki, wici z listkami i kwiatami) oraz rozety i symetryczne kwiatony. Strój męski charakteryzował się ciemnoniebieską sukmaną z niebieskim szamerunkiem przepasaną rzemiennym pasem. Na głowie noszono wysoką rogatywką przybraną barankiem, czapką baranią stożkowatą lub obszytą futrem “rozłupę”, a latem kapelusz z trawy “psiarki” lub słomy.

W stroju łukowskim dominował samodziałowy pasiak lniano-wełniany. Szyto z niego spódnice, fartuszki oraz zapaski naramienne, tzw. nakrywki. Do szycia spódnic używano także samodziałów tkanych w dwubarwną kratę, a na początku XX w. jednobarwnych. Białe lniane koszule w chłodniejsze dni przykrywano jednobarwnymi ciemnymi kaftanami z fabrycznych wełenek. Były one dopasowane w talii, z długimi rękawami, ozdobione pasmanterią na przodzie, wysoko zapięte pod szyją. Tradycyjny strój męski był skromny i zanikł bardzo szybko. Mężczyźni nosili lniane koszule, sukienne kamizelki i spodnie, wysokie buty, szare lub granatowe sukmany i rogatywki.

W strojach kobiecych podlaskich szytych także z lniano-wełnianych i lnianych tkanin samodziałowych wyodrębniono trzy odmiany: nadbużańską, radzyńską i włodawską. Szczególnym kolorytem wyróżniał się strój nadbużański. Do pasiastych wielobarwnych spódnic i zapasek noszono białe lniane koszule dekorowane charakterystycznym ornamentem tkackim tzw. pereborami, w kolorach: czarnym i czerwonym lub granatowym i czerwonym. Przody ciemnych gorsetów zdobił wyszyty żółtą stębnówką motyw zw. sercem oraz czerwone guziki. Czepki - “kaptury” - szyto z perkalu, jedwabiu, tybetu w różnych kolorach. Uzupełnieniem były sznury sztucznych korali, kwieciste chusty wełniane lub jedwabne. Strój odmiany radzyńskiej był skromniejszy. Pasiaste spódnice i zapaski były bardziej stonowane; przeważały łagodne czerwienie z drobnymi prążkami zieleni, żółci i granatu. Koszule były białe bez pereborów, ozdobione tylko koronką. Letni kobiecy strój włodawski był niemal całkowicie biały, płócienny, zdobiony jedynie pereborami. Ornament złożony przeważnie z motywów geometrycznych tkano w układzie pasowym nićmi w kolorach: czerwonym, granatowym, czarnym, brązowym i niebieskim. Przy znacznym zróżnicowaniu strojów kobiecych, strój męski na Podlasiu był jednolity. Noszono koszule ozdobione pereborami, brązowe sukmany obszyte niebieskim lub czerwonym sznurkiem i przepasane pasiastymi wełnianymi krajkami. W lecie mężczyźni zakładali łapcie z lipowego łyka, tzw. postoły, i słomiane kapelusze, a zimą skórzane buty z cholewami i sukienne czapki z czterema pomponami.

W strojach noszonych w południowo-wschodniej części Lubelszczyzny (Tomaszowskie, Hrubieszowskie) na szczególną uwagę zasługują bogate hafty krzyżykowe o kolorystyce i ornamencie nawiązującym do zdobnictwa z Wołynia. One, jak i hafty płaskie i dziurkowane, zdobiły koszule kobiece i męskie. Charakterystyczne były także kobiece szare “kurytki” wykańczane czarnym aksamitem lub suknem i brązowe sukmany z czerwonymi sukiennymi klapami kołnierza i mankietami rękawów oraz czerwonym szamerunkiem. Uzupełnieniem wszystkim strojów ludowych z Lubelskiego były takie elementy, jak: krajki, pasy, różnorodne czapki, płócienne i tiulowe czepki, wianki i wstążki, kapelusze, chustki wełniane i jedwabne, buty skórzane i z łyka, korale prawdziwe i sztuczne, które tworzyły ich ostateczny wizerunek.